Адолатлилик тамойили халқаро ҳуқуқнинг бир қисми бўлиб, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Халқаро суди томонидан ҳуқуқий жиҳатдан бошқа ҳуқуқ нормалари каби бир хил қабул қилиниши тасдиқланган. Халқаро трибуналлар томонидан шу каби тамойиллар инвестициявий шикоятларда ноқонунийлик факти аниқланган пайтда мурожаатнинг кўрилишини тақиқлаш ёки тўхтатишга асос бўлиши мумкинлиги белгиланган. Мазкур тушунча “Тоза қўллар” (Clean hands) доктринасида ўз ифодасини топади. Бу ҳақда халқаро ҳуқуқнинг етук намояндаларидан бири Жеральд Фицморис шундай деган: “Кимки адолатнинг қарор топишига умид қилиб келган бўлса, у “Тоза қўллар”, яъни инвестициявий ҳамкорликда ноқонуний ҳаракатларни амалга оширмаган ҳолда келсин”.
Дарҳақиқат, ушбу доктринанинг халқаро ҳуқуқда қўлланиш соҳалари ва чегаралари ҳозирги кунга қадар баъзи бир баҳсларга сабаб бўлиб келмоқда. Шунингдек, унинг икки томонлама ёхуд кўп томонлама инвестициявий келишувларда акс этиши эса трибуналлар томонидан уларга нисбатан ҳуқуқий тушунтиришлар берилишини талаб этмоқда.
Жаҳонда ҳар бир давлат ўз иқтисодиётини ривожлантириш мақсадида чет эл инвесторлари учун имкониятлар яратади. Уларнинг ҳуқуқий кафолатларини таъминлаш борасида битимлар тузади. Ўз ўрнида инвесторлар ҳам инвестиция киритган мамлакатнинг ички қонун-қоидаларига бўйсуниши ва қонунбузарликлардан ўзини тийиши кўрсатилади. Аммо айрим инвесторлар чет давлат ҳудудига ўз сармоясини киритиб, ҳар хил йўллар билан мазкур давлатнинг қонунларини четлаб ўтган ҳолда фаолият юритиш ҳолатлари ҳам кузатилади. Агарда орада иқтисодий низо келиб чиқса, инвестицияни қабул қилган давлат халқаро арбитражда инвестор томонидан “Тоза қўллар” доктринасига қарши келадиган ҳолатларга йўл қўйилганини ёзма равишда келтириш ҳуқуқига эга. Шунингдек, трибунал мазкур ҳолат юзасидан фактни аниқласа, инвесторнинг мурожаати рад этилиши ва ортиқча харажатларнинг сарф этилишининг олди олинади.
Жумладан, Инвестициявий низоларни ҳал этиш бўйича Марказда Inceyca, инвестор (Испания) ва El-Salvador ўртасида келиб чиққан низода икки томон ўртасида тузилган шартномада “...қонунларида белгиланган тартибда...”, яъни инвестицияни қабул қилиб олаётган давлатнинг қонунларида белгиланган тартибда фаолият юритиш ва акс ҳолда шартнома шартларининг бузилиши тушунилиши белгиланган.
Мазкур низо юзасидан халқаро арбитраж инвесторнинг мурожаати юзасидан Марказнинг юрисдикцияси йўқлиги ва икки томонлама шартномада белгиланган қоидалар бўйича унинг инвестицияси ҳимояланмаслиги юзасидан қарор чиқаради.
Шу билан бирга, ўз иқтисодий низоларини халқаро трибуналга олиб чиқаётган томонлар, нафақат давлат инвесторларнинг ҳуқуқларини бузганлик учун, балки инвестор давлатнинг мавжуд қонун-қоидаларга риоя этмаганлиги учун ҳам белгиланган тартибда низони муҳокамасига қадар ёзма мурожаатлар ва бошқа қўшимча манбалар билан киритиши мумкин.
Бу, ўз навбатида, ортиқча сарф-харажатларнинг олдини олади ва низога киришаётган давлатнинг сиёсий обрў-эътиборининг мустаҳкамланишига сабаб бўлади.
Хулоса ўрнида айтганда, мамлакатимизга ўз сармоясини олиб кирмоқчи бўлаётган чет эл инвесторлари билан битимлар имзолашда мазкур тамойилларга алоҳида эътибор бериш муҳим аҳамият касб этади.
Фарруҳ Тўйчиев, Адлия вазирлиги масъул ходими
