Бугун лизинг корхоналарнинг ишлаб чиқариш қувватини модернизация қилишга, хусусий тадбиркорликни кенгайтиришга ва унинг асосида рақобатбардош ишлаб чиқаришни ташкил қилишга инвестиция киритиш учун самарали механизм сифатида тобора ривожланиб бормоқда.

Луғавий жиҳатдан бу сўз инглиз тилидан олинган бўлиб, “leasе” – ижарага бериш ва олиш маъносини билдиради. Адабиётларда “Лизинг” номини олган муносабатлар Рим империясида, Ўрта аср Англиясида ёки ўтган асрда АҚШда пайдо бўлганлиги ҳақида турли фикрлар мавжуд.

Ўзбекистон Республикасида лизинг муносабатлари Фуқаролк кодекси ҳамда “Лизинг тўғрисида”ги Қонун ва улар асосида қабул қилинган қонуности ҳужжатлари билан тартибга солинган.

Фуқаролик кодексининг 587-моддасида лизинг шартномасига қуйидагича таъриф берилган: лизинг шартномаси бўйича лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир тараф лизинг олувчи (ижарага олувчи) иккинчи тарафнинг топшириғига биноан сотувчи учинчи тараф билан ундан лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олиш ҳақида келишиш мажбуриятини олади, лизинг олувчи эса бунинг учун лизинг берувчига лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятини олади.

Истеъмол қилинмайдиган, тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган ҳар қандай ашёлар лизинг объекти бўлиши мумкин, ер участкалари ва бошқа табиат объектлари бундан мустасно. Келажакда лизинг олувчига лизинг бўйича топшириш мақсадида мол-мулкни ўзига мулк қилиб олувчи шахс лизинг берувчи деб тан олинади.

Эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг объектини оладиган шахс лизинг олувчи деб ҳисобланади. Лизинг берувчи лизинг объектини кимдан олаётган бўлса, шу шахс сотувчи деб эътироф этилади.

Лизинг берувчи мол-мулкни бўлажак фойдаланувчидан сотиб олган тақдирда ёхуд лизинг берувчи келажакда мол-мулкни сотувчига лизинг бўйича топшириш учун ундан шу мол-мулкни сотиб олиш мақсадида уни маблағ билан таъминлаган тақдирда бир шахснинг ўзи ҳам лизинг олувчи, ҳам сотувчи бўлишига йўл қўйилади.

Юқоридаги таърифдан кўриниб турибдики, лизинг шартномаси қуйидаги ҳуқуқий белгиларга эга:

Биринчидан, лизинг уч тарафлама (сотувчи – лизинг берувчи – лизинг олувчи) ёки икки тарафлама (лизинг берувчи – лизинг олувчи) лизинг шартномаси бўйича амалга оширилади. Лизинг берувчи ва сотувчи ўртасида икки тарафлама лизинг шартномаси тузилаётганида қўшимча равишда лизинг объектининг олди-сотди шартномаси тузилади.

Иккинчидан, лизинг шартномаси консенсуал шартномалар гуруҳига мансуб.

Учинчидан, шартнома ҳақ бараварига тузилади. Лизинг олувчи лизинг берувчига лизинг объектидан фойдаланганлиги учун лизинг тўловларини тўлайди.

Лизингнинг оддий ижарадан асосий фарқи шундаки, унда ижарага берилган асбоб-ускуналар шартнома муддати тугагандан сўнг уларнинг қолдиқ қиймати йиғиндисида сотиб олиш кўзда тутилади.

Мамлакатимизда лизинг берувчилар ва лизинг олувчилар учун қулай бозор инфратузилмаси ва тегишли қонунчилик базаси яратилган. Амалга оширилган ишларнинг натижасида Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти тузилмасида лизинг операциялари ҳажмининг йилдан-йилга ўсишига эришилди. Бундан ташқари, лизинг бозорида иштирокчиларнинг, улар қаторида банкларнинг, лизинг компаниялари ва лизинг операциялари билан шуғулланадиган кредит уюшмаларининг сони доимий равишда ўсиб бормоқда.

Лизинг шартномаси ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида муҳим аҳамиятга эга бўлган янги шартномалардан бўлиб, иқтисодий ҳаётга жадал кириб бормоқда. Албатта, бу шартнома бундан аввал чет эл давлатларида асосий роль ўйнаган. Лекин Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришиши натижасида бу шартноманинг ўрни сезиларли равишда ортиб бормоқда.

Тадбиркорлик фаолияти субъектлари сонининг доимий ўсиб бориши, хусусий мулка бўлган қизиқишнинг кучайиши ҳамда хорижий давлатлардан янги техник имконияларни жалб қилишнинг самарадорлиги Ўзбекистон лизинг муносабатларининг янада ривожланишига туртки берадиган омиллар бўлиб хизмат қилмоқда.

Шу билан бирга, Ўзбекистон лизинг бозорида “Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг” акциядорлик лизинг компанияси, “Ўзмелиомашлизинг” лизинг компанияси, “Ўзбек Лизинг интернейшнл А.Ж.” қўшма лизинг компанияси каби бир қатор лизинг ташкилотлари самарали фаолият олиб бормоқда.

Лизингни фарқлантирувчи хусусиятлардан яна бири шундаки, лизинг компанияларида лизинг операцияларини амалга ошириш учун ўз маблағлари етишмайди. Шу сабабли кўпинча лизинг операцияларида жалб қилинган маблағлар кенг қўлланилади. Ривожланган хорижий давлатларда лизинг операцияларининг 85 фоизи жалб қилинган маблағлар ҳисобидан амалга оширилган лизинг операциялари эканлиги қайд этилган. Бунда, одатда, банкнинг узоқ муддатли кредитлари жалб қилинади. Ижарачи ижарага берилаётган ускуналар қийматининг 80%гача ҳажмда узоқ муддатли кредит берилаётган ускуналар ва ижара тўловлари берилган кредитлар учун таъминланганлик ҳисобланади.

Барча ҳолларда лизинг берувчининг роли қоида тариқасида битимни молиялаш билан чекланилади. Лизинг берувчи кўпчилик ҳолатларда кейинчалик лизинг олувчига вақтинчалик фойдаланишга бериладиган мол-мулкни фақат тўлайди ва мол-мулк билан боғлиқ ҳеч қандай техник ва бошқа муаммоларни ҳал қилмайди ва ҳал ҳам қилолмайди. Бундан ташқари лизинг берувчи кўпчилик ҳолатларда ўзи эгаси ҳисобланган қурилмани ҳам кўрмайди, қоида тариқасида улар кўпинча лизинг олувчига топширилади.

Аммо “Лизинг тўғрисида”ги Қонуннинг 21-моддасига мувофиқ лизинг берувчи лизинг объектини гаров сифатида лизинг олувчининг олдиндан розилигисиз ишлатишга ҳақли эмас. Ўз навбатида лизинг олувчи лизинг объектини гаров сифатида ишлатишга ҳақли эмас, бу эса қонунийдир.

Қуйидагилар лизинг шартномасининг муҳим шартлари ҳисобланади:

лизинг объектининг тавсифланиши (лизинг объектининг миқдори, сифати, рўйхати, контракт қиймати ва бошқа кўрсаткичлари) ва шартнома умумий пул суммасининг кўрсатилиши;

тарафларнинг лизинг объектини олиш ва бериш билан боғлиқ мажбуриятлари;

лизинг объектини бериш тартиби, шу жумладан лизинг объектини етказиб бериш, монтаж қилиш ва фойдаланишга топшириш тартиби;

лизинг тўловларини тўлаш шартлари, миқдорлари, муддатлари ва тартиби;

лизинг объектидан фойдаланиш, унга қараш, уни сақлаб туриш ва таъмирлаш юзасидан тарафларнинг мажбуриятлари;

шартноманинг амал қилиш муддати.

сотувчи ва лизинг объектини танлаш учун масъул тарафнинг кўрсатилиши.

Тарафларнинг келишувига биноан лизинг шартномасига қуйидаги шартлар киритилиши мумкин:

лизинг объектини сотиб олиш тартиби ва муддатлари;

лизинг шартномасини ўзгартириш ва бекор қилиш;

лизинг объектини суғурта қилиш;

форс-мажор ҳолатлар;

лизинг берувчи қўшимча хизматлар кўрсатиши, бундай хизматларсиз лизинг объектидан фойдаланиб бўлмаса;

лизинг субъектлари томонидан лизинг шартномаси шартларига риоя этилишини назорат қилиш тартиби.

Лизинг шартномасига қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа шартлар ҳам киритилиши мумкин.

Лизинг шартномаси шартнома тарафларидан бирининг талабига кўра ёки мол-мулк лизинг объекти ҳисобланиб, у бўйича тузиладиган битимлар қонунга мувофиқ нотариал тасдиқланиши талаб қилинадиган ҳолларда нотариал тасдиқланиши лозим.

Мазкур Йўриқномага кўра, лизинг берувчи лизинг олувчининг олдиндан розилигини олмай туриб, лизинг объектидан гаров сифатида фойдаланиш ҳуқуқига эга эмас. Лизинг олувчи лизинг объектини гаров сифатида ишлатишга ҳақли эмас.

Давлат органларида рўйхатдан ўтказилиши талаб этиладиган лизинг объектлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тарафларнинг ўзаро келишувига кўра лизинг берувчининг ёки лизинг олувчининг номига расмийлаштирилади.

Лизинг берувчи ва лизинг олувчи ўртасида икки тарафлама лизинг шартномаси тузилганда, нотариус томонидан қуйидаги ҳужжатлар талаб этилади:

лизинг берувчи ва лизинг олувчининг таъсис ҳужжати;

лизинг олувчи ва лизинг берувчининг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисидаги гувоҳномаси;

лизинг олувчи (лизинг берувчи)нинг ваколатли органининг лизинг олиш (лизинг бериш) тўғрисидаги ҳужжати (қарори, умумий мажлис баённомаси, кузатув кенгашининг қарори, буйруқ ва ҳоказо);

лизинг объектини сотиб олинганлиги тўғрисидаги тасдиқловчи ҳужжат;

суғурта шартномаси ва суғурта полиси (агар лизинг объекти лизинг шартномаси нотариал тасдиқлангунга қадар суғурталанган бўлса);

вакилнинг ваколатини тасдиқловчи ҳужжат (ишончнома);

лизинг объектининг тавсифи ҳақидаги ҳужжат (иккала тараф томонидан имзоланган ва муҳр билан тасдиқланган бўлиши керак);

лизинг шартномаси бўйича лизинг тўловларининг бажарилиш графиги (иккала тараф томонидан имзоланган ва муҳр билан тасдиқланган бўлиши керак).

Тадбиркорлик субъектлари нотариал ҳаракатни амалга ошириш юзасидан мурожаат этса, мазкур банднинг иккинчи ва учинчи хатбошиларида назарда тутилган ҳужжатлар нотариус томонидан тегишли юридик шахсни давлат рўйхатидан ўтказган ташкилотдан идоралараро сўров орқали олинади.

Лизинг объекти автомототранспорт воситаси бўлганда, шартнома матнида ва тасдиқловчи ёзувда шартнома нотариал тартибда тасдиқланган пайтдан бошлаб ўн кун мобайнида давлат йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати органларида ҳисобга қўйилиши кераклиги кўрсатилиши лозим. Бунда шартнома матнининг якуний қисмида ва тасдиқловчи ёзувда “Ушбу шартнома ИИВнинг тегишли ДЙҲХХ органларида ўн кун ичида белгиланган тартибда ҳисобга қўйилиши шарт. Мазкур талабни бажармаслик қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгарликка тортишга олиб келади” деб ёзиб қўйилади.

Лизинг объектига бўлган мулк ҳуқуқи лизинг олувчи томонидан сотиб олингунга қадар лизинг берувчига тегишли бўлади.

Лизинг объектининг олди-сотди шартномаси лизинг берувчи ва сотувчи ўртасида тузилиб, унга кўра лизинг берувчи лизинг олувчининг топшириғига биноан лизинг объектини кейинчалик лизинг олувчига бериш учун ўз мулки қилиб олади.

Лизинг объекти олди-сотди шартномасини тузиш пайтида лизинг берувчи лизинг объекти қайси мақсадда сотиб олинаётганлигидан сотувчини олдиндан хабардор қилиши, буни олди-сотди шартномасида қайд этиши шарт.

Автомототранспорт воситаларининг лизинг шартномасини расмийлаштиришда нотариус ушбу автомототранспорт воситасини бошқа шахсга ўтказиш тақиқланмаганлиги ва хатланмаганлигини текширади.

Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 7 мартдаги 38-сон қарори билан тасдиқланган Автомототранспорт воситалари билан боғлиқ битимларни расмийлаштириш тартиби тўғрисидаги низомга мувофиқ автомототранспорт воситаларининг лизинг шартномаси қатъий ҳисобда турувчи махсус гербли (махсус) бланкаларда тузилиб тасдиқланиши лозим. Бунда лизинг шартномасининг тасдиқловчи ёзувда гербли (махсус) бланканинг (бланкаларнинг) серияси, тартиб рақами ва ҳудудий коди кўрсатилиши шарт.

Гербли (махсус) бланкадаги автомототранспорт воситасининг лизинг шартномаси нотариал тартибда тасдиқланганлиги учун қонун ҳужжатларида белгиланган миқдорда герб йиғими ундирилади.

Шу билан бирга, Фуқаролик кодексининг 596-моддасига мувофиқ, лизинг олувчи лизинг берувчи олдида шартнома юзасидан жавобгар бўлиб қолгани ҳолда, лизинг шартномаси бўйича олган мол-мулкини лизинг берувчининг розилиги билан қўшимча лизингга топширишга ҳақли.

Лизинг шартномаси бошқа айрим турдаги одатий шартномалардан фарқли равишда нисбатан юқори суммада тузилиши ва узоқ муддат амал қилиши билан ажралиб туради. Табиийки, мазкур ҳолат ушбу шартноманинг турли сабабларга кўра тугатиладиган ҳолатларнинг ҳам нисбатан кўп ҳолатларда кузатилишига сабаб бўлади.

Хусусан, “Лизинг тўғрисида”ги Қонуннинг 15-моддасида лизинг олувчи банкрот бўлган, унинг мол-мулки хатга олинган ёки мусодара қилинган тақдирда, лизинг объекти лизинг олувчининг умумий мол-мулкидан ажратилади ва лизинг берувчига қайтарилиши лозим, у мол-мулкни ўз хоҳишига кўра тасарруф этиши мумкинлиги белгиланган.

Бироқ, лизинг шартномасининг тугатилиши лизинг берувчи учун ҳам бир қатор ноқулайликлар келтириб чиқаради. Чунки у сотувчидан лизинг объектини лизинг олувчига ўтказиш учун харид қилади. Шу сабабли, қайтарилган лизинг объектини олди-сотди ёки бошқа шаклдаги шартнома асосида қайта сотиш лизинг берувчи учун бир қатор транзакцион харажатарни келтириб чиқаради. Шунинг учун бундай ҳолларда лизинг объектини такроран лизингга бериш лизинг берувчи учун энг мақбул йўл ҳисобланади.

Лекин лизинг тўғрисидаги қонун ҳужжатларида лизинг объектини иккиламчи лизингга бериш мумкинлиги ҳақидаги қоида назарда тутилмаган.

Фақатгина Солиқ кодекси 325-моддасининг ўзбек тилидаги таҳририда “Лизинг шартномаси муддати тугаганидан сўнг мазкур лизинг (иккиламчи лизинг) шартномаси предмети бўлган автотранспорт воситаси қайта рўйхатдан ўтказилаётганида такроран йиғим ундирилмайди” деб белгиланган. Мазкур модданинг рус тилидаги таҳририда эса иккиламчи лизинг сўзлари ўрнида сублизинг тушунчаси қўлланилган. Сублизинг эса Фуқаролик кодексининг 596-моддаси ўзбек ва рус тилларидаги таҳририга мувофиқ қўшимча лизинг ҳисобланади. Яъни бунда лизинг олувчининг лизинг объектини бошқа лизинг олувчига бериши тушунилади.

Бу борада ривожланган давлатлар, хусусан, Германия, Франция, Буюк Британия каби давлат қонунчилиги ўрганилганда лизинг шартномасининг амал қилиш муддати тугагандан кейин лизинг объекти лизинг берувчига қайтарилиши назарда тутилган бўлса (оператив лизинг) ёки шартнома турли сабабларга кўра тўлиқ бажарилмасдан тугатилганда лизинг олувчи лизинг обхектини ўз номига қайта расмийлаштириб, уни бошқа шахсга лизингга бериши мумкинлиги ҳақидаги қоида белгиланган. Мазкур ҳолат иккиламчи лизинг деб юритилади ва бунда лизинг берувчи ва сотувчи айни бир шахснинг ўзи ҳисобланади.

МДҲга аъзо мамлакатлардан Қозоғистон ва Қирғизистон қонунчилигида ҳам иккиламчи лизинг ҳақидаги қоидалар мавжуд.

Иккиламчи лизингнинг энг муҳим хусусиятларидан бири шундаки, солиқ қонунчилигида лизинг берувчи лизинг объектини ўзига қайтариб олишда ва бошқа шахсга қайта беришда ушбу объектни расмийлаштириш билан боғлиқ чиқимлардан, масалан автотранспорт воситасини ҳар сафар рўйхатдан ўтказиш билан боғлиқ чиқимлардан озод этилади.

Юқрида кўрсатилган ҳолатлардан келиб чиқиб, Фуқаролик кодексига ва “Лизинг тўғрисида”ги Қонунга иккиламчи лизинг тушунчасини киритиш мақсадга мувофиқ. Унга мувофиқ, лизинг шартномасининг муддати тугагандан кейин ёки қонун ҳужжатларига мувофиқ лизинг объекти лизинг берувчида қоладиган бошқа ҳолларда лизинг объекти лизинг берувчи томонидан бошқа лизинг олувчига берилиши мумкин (иккиламчи лизинг). Бунда лизинг берувчи ва сотувчи сифатида айни бир шахс иштирок этади”.

Шу билан бирга, Солиқ кодексининг 325-моддасидаги иккиламчи лизинг сўзларини қўшимча лизинг сўзлари билан алмаштириш ҳамда ушбу моддага қўшимча лизинг билан бир қаторда иккиламчи лизинг шартномасида ҳам автотранспорт воситасини қайта рўйхатдан ўтказишдан йиғимдан озод қилиш ҳақидаги қоидани киритиш таклиф этилади.

Мазкур ўзгартириш ва қўшимчаларнинг киритилиши лизинг муносабатларининг ривожланишига ҳамда ушбу соҳадаги тадбиркорлар фаолиятини янада қўллаб-қувватлашга хизмат қилади.

Э.Ҳамроев, Адлия вазирлиги масъул ходими