Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизаси
Мамлакатда ўтказилаётган ислоҳотлар самарадорлиги қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг сифати билан чамбарчас боғлиқ. Шу сабабли, нафақат қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қонунчиликка мувофиқлаштиришни таъминлаш, балки уларда давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари томонидан суиистеъмолликларнинг амалга оширилиши, амалиётда коррупциянинг турли шакллари вужудга келишига олиб келувчи нормаларни бартараф этишга алоҳида эътибор қаратиш керак.
Коррупцияга қарши экспертизани ўтказишни ва коррупцион нормаларни киритиш бўйича тақиқларни, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари ўз ичига олган.
Шу ўринда, коррупцияга қарши экспертизани ўтказиш вақтида адлия органлари ходимларига йўналиш ва қўлланма бўлиши учун 2011 йилда адлия вазири томонидан Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш услубиёти тасдиқланган.
Услубиётни ишлаб чиқиш вақтида Европа иттифоқи ва МДҲ мамлакатларининг ушбу соҳадаги ижобий ҳуқуқий тартибга солиш амалиёти батафсил ўрганиб чиқилди. Хусусан, ўрганиш давомида коррупцияга қарши экспертизанинг предмети, нормаларда ўз ичига олиши мумкин бўлган коррупциявий омилларнинг турларига алоҳида эътибор берилди.
Услубиётда унда қўлланиладиган асосий тушунчалар, коррупцияга қарши экспертизанинг вазифалари, тамойиллари, лойиҳаларнинг коррупциявий омилларга эга бўлган нормалари, коррупцияга қарши экспертиза ўтказилаётганда қўлланиладиган ахборот, адлия органи ходимининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ва бошқа масалалар ёритиб ўтилган.
Услубиётга кўра коррупцияга қарши экспертизанинг вазифалари бўлиб: лойиҳаларда коррупцион ҳуқуқбузарликлар содир этишга имконият яратувчи коррупциявий омилларни аниқлаш; коррупциявий ҳуқуқбузарликлар содир этиш мумкинлигига доир қисми бўйича лойиҳани қабул қилиш оқибатларини умумий баҳолаш; норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қўллаш жараёнида коррупцион тусдаги хавфларнинг вужудга келиши имкониятларини прогнозлаштириш ҳисобланади.
Коррупцияга қарши экспертиза қонунийлик, ҳуқуқни қўллашлилик, нормаларнинг шаффофлиги ва барқарорлиги, холислик ҳамда мустақиллик тамойилларига асосланади.
Услубиётда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларида коррупцияга олиб келиши мумкин бўлган жами 22 та омиллар кўрсатиб ўтилган бўлиб, уларга, масалан:
ҳуқуқни қўлловчилар томонидан ҳар хил ва аниқ бўлмаган талқин қилишга имконият яратадиган нормаларнинг мавжудлиги;
ҳуқуқлар ҳажмини танлаб ўзгартиришнинг имконияти мавжудлиги, яъни органларнинг ихтиёрига кўра жисмоний ва юридик шахслар учун умумий тартибдан чиқувчи истисноларни асоссиз белгиланиши;
тегишли ҳуқуқ ва ваколатларни тақдим қилишнинг танлов тартибидан воз кечиб, уларни танловдан ташқари тақдим қилиш тартибининг мустаҳкамланиши;
ҳуқуқий муносабатларнинг бир гуруҳ субъектларига нисбатан бошқаларни тенг бўлмаган, камситувчи аҳволга солувчи афзалликларнинг белгиланиши;
органларнинг жавобгарлиги, шунингдек уларнинг ҳаракатлари (қарорлари) устидан шикоят қилиш тўғрисидаги нормаларнинг мавжуд эмаслиги каби омиллар киради.
Албатта, омилларнинг аниқ қилиб белгиланиши ҳуқуқни қўлловчиларга, яъни бевосита ҳуқуқий экспертиза билан шуғулланувчи мутахассисларга кўп қулайликлар яратади ва уларнинг коррупциянинг олдини олишдаги ўрнини сезиларли равишда оширади.
Мазкур омиллар асосида адлия органлари томонидан бир неча норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларида коррупцияга замин яратиши мумкин бўлган нормалар аниқланган.
Хусусан, жиноий ва маъмурий қонунчиликда мазкур тушунча назарда тутилмаган. Бундан ташқари, ушбу таъриф ҳар хил ва аниқ бўлмаган талқин қилишга имконият яратиши мумкинлиги муносабати билан ҳуқуқни қўлловчига асоссиз равишда кўриб чиқишнинг кенг доирасини белгиловчи коррупциявий омилларни ўз ичига олган.
Коррупцияга қарши экспертиза ҳуқуқий экспертиза доирасида адлия органлари томонидан ўтказилади. Бундан ташқари у ишлаб чиқувчи ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилувчи, шунингдек лойиҳалар келишилиши лозим бўлган органларнинг юридик хизмати томонидан ўтказилиши мумкин.
Мазкур экспертиза ўтказилаётганда лойиҳанинг ҳар бир нормаси ёки қоидасининг, шунингдек лойиҳа қоидаларининг бу соҳадаги бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқлиги даражасининг таҳлили амалга оширилади. Шунингдек,экспертиза ўтказилаётганда ҳам расмий ҳам норасмий ахборотдан фойдаланилади.
Лойиҳада коррупциявий омиллар аниқланган тақдирда, адлия органининг коррупцияга қарши экспертизаси натижаси ҳуқуқий экспертиза ўтказилиши натижалари бўйича тайёрланадиган хулосада акс эттирилади. Хулосада коррупцияга қарши экспертизани ўтказишда аниқланган коррупциявий омиллар, улар аниқланган лойиҳанинг таркибий қисмларини ёритган ҳолда, кўрсатиб ўтилиши лозим.
Алоҳида эътиборга молик норма сифатида Услубиётнинг 19-бандини қайд этиб ўтиш лозим. Унга кўра Ўзбекистон Республикасининг амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари, халқаро шартномалари ва уларнинг лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизаси мазкур Услубиётга мувофиқ ўтказилади.
Хулоса қилиб шуни айтиб ўтиш лозимки, коррупциянинг олдини олишга қаратилган тизимли тадбирлар амалга оширилиши, шу жумлдаан Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш услубиётининг тасдиқланиши Ўзбекистон Республикасида коррупцияга қарши олиб борилаётган сиёсатни янада кучайтиришга ва халқаро ҳамжамиятда бу борадаги ўрнимизни оширишга олиб келади.
И.Мусурмонов, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги масъул ходими