Ўзбекистонга хорижий инвестицияларни жалб этмай, айниқса, етакчи тармоқларда чет эл сармояси иштирокини кенгайтирмай туриб, иқтисодий тизимда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва модернизациялаш, корхоналаримизни замонавий техника билан қайта жиҳозлаш ҳамда рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш мумкин эмас.

Бозор иқтисодиёти шароитида чет эл инвестицияси ва инвесторлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларни рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини такомиллаштириш ва истиқболлари белгилаш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади.

Давлатимиз томонидан изчиллик билан ижтимоий-иқтисодий соҳаларда олиб борилаётган ислоҳотлар ўзининг ижобий натижаларини бериб келмоқда. Бугунги кунда республикамизда хорижий корхоналар ва чет эл инвестицияси иштирокидаги қўшма корхоналар тадбиркорлик фаолиятини олиб борар экан, биринчи навбатда уларнинг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини ҳимоя қилувчи қонунларнинг қабул қилинганлиги ва бу орқали инвестицион шаффофлик таъминланганлигини кузатишимиз мумкин.

Маълумотларга кўра, 2014 йилда мамлакатимизда жалб этилаётган инвестицияларнинг асосий қисми - 70 фоиздан ортиғи, биринчи навбатда, ишлаб чиқариш объэктларини қуришга йўналтирилди, энг янги замонавий ускуналар харид қилишга сарфланган инвестициялар улуши эса қарийб 40 фоизни ташкил этган. Умуман олганда, мамлакатимиз иқтисодиётига инвестиция киритиш ҳажми ялпи ички маҳсулотга нисбатан 23 фоиздан иборат бўлган.

Ўзбекистонда инвестиция фаолияти ва чет эл инвестицияларини жалб қилишга қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар базаси етарлича шакллантирилган бўлиб, ушбу соҳадаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни махсус қонун ҳужжатлари ва умумий характердаги ҳужжатларга ҳамда қонун ости меъёрий ҳужжатларга ажратган ҳолда қайд этиш мақсадга мувофиқ.

Бевосита инвестицион муносабатларни тартибга солишга қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар махсус қонун ҳужжатлари бўлиб ҳисобланади. Уларга 2014 йил 9 декабрдаги Ўзбекистон Республикасининг “Инвестиция фаолияти тўғрисида”ги (янги таҳрири), 1998 йил 30 апрелдаги Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги ва “Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонунларини кўрсатиб ўтиш лозим.

Инвестицион муносабатларни тартибга солувчи умумий норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси ёки Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунларини кўрсатиб ўтиш лозим. Мазкур норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда инвестицион муносабатларни тартибга солувчи умумий нормалар акс эттирилган.

Энди, ушбу қонун ҳужжатларида инвестиция ва чет эл инвестицясини иқтисодиётга жалб қилишни тартибга солишга қаратилган масалаларга тўхталиб ўтсак.

Бугунги кунда мамлакатимизда инвестицион фаолият асосан қуйидаги йўналишларни қўллаб-қувватлашга қаратилмоқда:

юксак технологиялар асосида ишлайдиган автомобилсозлик ва газ-кимё, электр техникаси тармоғида янги ишлаб чиқариш корхоналарини ташкил қилиш;

тўқимачилик, озиқ-овқат ва фармацевтика соҳаларида янги технологияларни жорий қилган ҳолда замонавий корхоналарни ишга тушириш ёки мавжудларини модернизация қилиш;

ахборот ва телекоммуникациялар тармоғи ҳамда бошқа йўналишлардаги янги ва замонавий ишлаб чиқаришларни ташкил этишга қаратилган фаол инвестиция сиёсатини юритиш ва бошқалар.

Демак, юқоридагиларга кўра чет эллик инвестор ўзининг инвестицияларини қуйидаги шаклда йўналтириши мумкин: яъни, инвестициялар мўлжалланган объектига кўра капитал, инновация ва ижтимоий инвестицияларга бўлинади. Капитал инвестициялар жумласига асосий фондларни вужудга келтириш ва такрор ишлаб чиқаришга, шунингдек, моддий ишлаб чиқаришнинг бошқа шаклларини ривожлантиришга қўшиладиган инвестициялар киради. Инновация инвестициялари жумласига техника ва технологияларнинг янги авлодини ишлаб чиқиш ва ўзлаштиришга қўшиладиган инвестициялар киради. Ижтимоий инвестициялар жумласига инсон салоҳиятини, малакаси ва ишлаб чиқариш тажрибасини оширишга, шунингдек, номоддий неъматларнинг бошқа шаклларини ривожлантиришга қўшиладиган инвестициялар киради.

Инвестиция фаолияти тадбиркорлик фаолиятига нисбатан кенг тушунча ҳисобланади. Ҳар қандай тадбиркор инвестор ҳисоблансада, бироқ ҳар қандай инвестор тадбиркор сифатида эътироф этилмайди. Масалан, акциядорлик жамиятининг акциясини сотиб олган шахс амалдаги қонунчилик бўйича инвестор бўлиб ҳисобланади, хусусий корхонани ташкил этган шахс эса ҳам инвестор, ҳам тадбиркор бўлиб ҳисобланади.

Ўзбекистон Республикасида амалдаги қонунлар орқали хорижий инвесторларнинг эркин тадбиркорлик фаолиятини олиб боришлари давлатимиз томонидан кафолатланган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги қонунининг 9-моддасида республикамиз ҳудудидаги чет эл инвестициялари учун ҳуқуқий режимни кўллашга доир нормалар белгиланган бўлиб, мазкур моддага асосан давлат Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эллик инвесторлар инвестиция фаолиятини амалга оширишлари чоғида уларнинг барча ҳуқуқларини кафолатлайди ва ҳимоя қилади.

Иккинчи, “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги қонунинг чет эл инвестициялари бўйича давлат мажбуриятлари номли 19-моддасига “Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат қилувчи органлар, банклар томонидан чет эллик инвесторларнинг ва чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарнинг фаолияти билан боғлиқ қўшимча талаблар ва чекловлар белгилаш тақиқланади”, деган қоидани ўрнатилиши бу борада катта қадам бўлди, десак хато қилмаган бўламиз;

Учинчи, ушбу қонуннинг 12-моддаси 7-қисмига “устав фондида чет эл инвестицияларининг улуши камида 33 ўттиз уч фоиз бўлган чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар томонидан улар давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан икки йил давомида ўз ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун Ўзбекистон Республикасига олиб кириладиган мол-мулк бож ундиришдан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда озод қилинади.

Ушбу қарорга кўра хорижий инвесторлар ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари бузилиши ҳоллари аниқланган тақдирда Адлия вазирлигига хорижий инвесторларни ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарни жавобгарликка тортишнинг асослилигини ҳужжатлар асосида ўрганиб чиқиш, хорижий инвесторлар ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарнинг ҳуқуқларини бузаётган назорат қилувчи ҳамда маҳаллий ҳокимият ва бошқарув органларининг ҳаракати ёки қарорларини тўхтатиб қўйиш, хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузувчи суд ҳужжатларини давлат божи тўламасдан қайта кўриб чиқиш тўғрисида суд инстанцияларига таклифлар билан мурожаат қилиш ваколати берилган.

Бундан кўриниб турибдики бугунги кунда республикамиз ҳудудида чет эллик инвесторлар ҳуқуқлари ва уларга тегишли бўлган мулкларни ҳимоя этишга қаратилган ҳуқуқий база етарли даражада шакиллантирилган. Буни биз юқоридаги қонун ва қонуности ҳужжатлари мисолида кўришимиз мумкин.

Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Бу йўлда биз дуч келишимиз мумкин бўлган шундай хавф борки, у ҳам бўлса, авваламбор, эришилган ютуқларга маҳлиё бўлиб, хотиржамлик кайфиятига берилиш, реал воқеликдан узилиб қолиш хавфидир”[3]. Мазкур иборалар замирида қонун ижодкорлиги соҳасида ҳам изланишлар ва тадқиқотлар олиб боришни бир зумга ҳам кечиктирмаслик, жамиятнинг ривожланишига қараб ўша кун талабларига жавоб берадиган қонунлар қабул қилиш ва мавжуд қонунчиликни янада такомиллаштириш масалалари ётибди.

Вақт ўтиши билан иқтисодий ўзгаришлар ва жамиятнинг ривожланиши натижасида мавжуд қонунчиликнинг баъзи нормалари давр талабига жавоб бермай қолиши ёки қонундаги бўшлиқларнинг пайдо бўлиши бу табиийдир. Шунинг учун чет эл инвестицияси ва хорижий инвестицияси иштирокидаги клрхоналар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солувчи амалдаги қонунчиликни доимий равишда такомиллаштириб бориш лозим. Чет эллик инвестор хорижий давлатларга инвестициялар киритишдан аввал биринчи навбатда ўзини қизиқтирган қуйидаги саволларига жавоб олишга ҳаракат қилади: яъни, хорижий инвестиция киритилган субъектлар фаолиятини амалга оширишда қандай чекловлар, уларнинг мажбуриятлари бўйича қўшимча масъулият хавфининг мавжудлиги, валюта билан боғлиқ хавфнинг борлиги (хусусан конвертациялаш бўйича), солиқ хавфи қай даражада таъсир этади (бир томонлама ёки икки томонлама солиққа тортиш масаласи), хорижий инвестор мулкини мажбуран олиб қўйиш (национа­лизация ва экспроприация) ва бошқалар.

Г.Садикова, Хорижий инвестициялар ва хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарни ҳуқуқий ҳимоя қилиш бошқармасининг етакчи маслаҳатчиси