Ҳар бир ривожланган мамлакатнинг тараққий этишида қонунларнинг қатъий ўрнатилганлиги ҳамда тенг ҳуқуқлиликнинг таъминланганлиги муҳим ўрин эгаллайди.

Мустақилликни қўлга киритганимиздан сўнг, энг аввало мамлакатимизнинг асосий қонуни – Конституцияни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш вазифаси қўйилди.

1992 йил 8 декабрь санаси давлатимиз тарихининг зарварақларига муҳрланди. Чунки, айнан шу куни халқаро ҳуқуқ талабларига жавоб берадиган мустақил Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинди.

Айтиб ўтиш лозимки, Конституциямизда мамлакатимиз суверенитети, халқ ҳокимиятчилиги, қонун устуворлиги ҳамда ташқи сиёсатда, халқаро муносабатларда Ўзбекистоннинг мустақил демократик давлат сифатида иштирок этиши сингари асосий принциплар белгилаб берилди.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида белгиланганидек, бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилишини кафолатлайди.

Ҳар бир тадбиркорлик субъекти ҳар қандай муносабатларга албатта шартномалар орқали киришадилар. Чунки, тарафлар ўртасидаги ҳар қандай муносабатларни мустаҳкамлайдиган ҳамда келгуси муносабатлар учун кафолат вазифасини бажарадиган восита бу – шартномалардир.

Илк мустақиллик йиллариданоқ тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги шартномавий муносабатларни тартибга солишнинг халқаро ҳуқуқ талабларига жавоб берадиган ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш соҳасига давлат сиёсати даражасида эътибор берилди.

Хусусан:

- 1997 йил 1 мартдан кучга кирган Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси;

- 1998 йил 29 августдаги “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги;

- 2000 йил 25 майдаги “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги;

- 2004 йил 26 августдаги “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунлари;

Ўзбекистон Республикаси Президентининг:

- 1991 йил 29 ноябрдаги “Республикада деҳқон (фермер) хўжаликларини янада мустаҳкамлаш ва тадбиркорлик фаолиятини давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш тўғрисида”ги ПФ-295-сонли;

- 2011 йил 7 февралдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили” Давлат дастури тўғрисида”ги ПҚ-1474-сонли;

- 2011 йил 25 августдаги “Бюрократик тўсиқларни бартараф этиш ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-1604-сонли Қарорлари,

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг:

- 1992 йил 26 февралдаги “Республикада тадбиркорлик фаолиятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 85-сонли;

- 1995 йил 24 мартдаги “Чорвачиликда хусусийлаштиришни давом эттириш ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 96-сонли;

- 1998 йил 27 майдаги “Кичик тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантириш механизмини такомиллаштириш тўғрисида”ги 232-сонли;

- 2011 йил 25 майдаги “Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун юридик ва жисмоний шахсларга танлов асосида ер участкалари беришни такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 147-сонли Қарорлари ва бошқа қонун ҳужжатлари шулар жумласидандир.

Шунингдек, Кодексда мустаҳкамланган яна бир асосий тамойиллардан бири – шартнома тузиш эркинлигидир. Фуқаролар ва юридик шахслар шартнома тузишда эркиндирлар. Шартнома тузишга мажбур қилишга йўл қўйилмайди, шартнома тузиш бурчи ушбу Кодексда, бошқа қонунда ёки олинган мажбуриятда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.

Кодексда шартномавий-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга қаратилган бир қанча нормалар белгилаб берилди.

Ушбу Қонуннинг 3-моддасига кўра, тарафлардан бири шартлашилган муддатда тадбиркорлик фаолияти соҳасида товарларни бериш, ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш мажбуриятини оладиган, иккинчи тараф эса товарларни, ишларни, хизматларни қабул қилиб олиш ва уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини оладиган келишув хўжалик шартномаси дейилади.

Мазкур Қонун билан тадбикорлик фаолияти соҳасидаги шартномавий муносабатларнинг қуйидаги асосий принциплари белгилаб берилди:

- хўжалик шартномаларини тузишнинг эркинлиги;

- тарафларнинг ўзаро манфаатдорлиги;

- шартнома интизомига риоя этиш;

- тарафларнинг ўзаро мулкий жавобгарлиги.

Шунингдек, Қонунда маҳаллий давлат ҳокимияти ҳамда давлат бошқарув органларининг шартнома муносабатлари соҳасидаги ваколатлари ҳам белгиланди, яъни маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ўз ваколатлари доирасида:

- давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатиш шартномаларини, шунингдек контрактация шартномаларини тузиш ва бажариш ишларини мувофиқлаштириб боради;

- хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги шартнома муносабатларини ривожлантириш учун шароит яратиш чора-тадбирларини кўради.

Давлат бошқарув органлари эса ўз ваколатлари доирасида:

- хўжалик шартномаларини тузишда ёрдам кўрсатади;

- хўжалик шартномалари ҳамда уларни бажаришнинг аҳволи тўғрисидаги статистика маълумотларини умумлаштиради;

- қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда хўжалик шартномаларининг бажарилиш жараёнини назорат қилиб туради;

- хўжалик юритувчи субъектлар юридик хизматларининг ишини ташкил этишга, юридик маслаҳатчиларнинг малакасини оширишга кўмаклашади;

- хўжалик шартномасини тузиш, бажариш, ўзгартириш ва бекор қилиш жараёнида қонун ҳужжатларининг бузилишига йўл қўйилганлиги факти аниқланган тақдирда, айбдор шахсларни белгиланган тартибда жавобгарликка тортиш масаласини қўяди.

Алоҳида таъкидлаш лозимки, ушбу Қонуннинг 23-моддасига асосан адлия органларига хўжалик юритувчи субъектларга шартнома мажбуриятларини тузиш ва бажариш чоғида ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш, шунингдек ўз ваколатлари доирасида хўжалик шартномаларининг бажарилиш жараёнини назорат қилиш вазифалари юклатилган.

Мазкур вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида адлия органлари томонидан хўжалик юритувчи субъектларга шартномалар тузилишида ва бажарилишида зарур ҳуқуқий ёрдам кўрсатилиб келинмоқда.

Хусусан, жорий йилнинг 9 ойи давомида тайёрлов, таъминот ва хизмат кўрсатувчи ташкилотлар билан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчилар, шу жумладан фермер хўжаликлари ўртасида 420 мингдан зиёд шартномалар тузилишида ҳуқуқий ёрдам кўрсатилди.

Кўрилган зарур чора-тадбирлар натижасида ушбу шартномаларнинг амалдаги қонун ҳужжатларига асосан тузилиши таъминланди.

Шу билан бирга, адлия органлари томонидан мунтазам равишда шартномавий-ҳуқуқий интизомни мустаҳкамлаш бўйича назорат ўрнатилиб, шартнома мажбуриятларининг бажарилиши устидан мониторинг олиб борилмоқда.

Ушбу камчиликларни бартараф этиш мақсадида 1 минг 794 та тақдимнома, 9 минг 154 та огоҳнома, 1 минг 120 та кўрсатма, айбдор шахсларни маъмурий жавобгарликка тортиш бўйича 524 та ҳамда жиноий жавобгарликка тортиш бўйича 28 та таклифлар киритилди.

Кўрилган таъсир чоралари натижасида 2 минг 5 нафар шахс интизомий, 266 нафар шахс маъмурий, 7 нафар шахс жиноий жавобгарликка тортилиб, 145 нафар шахс эгаллаб турган лавозимидан озод этилди ҳамда киритилган тақдимномалар асосида шартнома тарафларига 32 млрд. 255 млн. 476 минг сўм пул маблағлари тўлаб берилди.

Бундан ташқари, адлия органлари томонидан доимий равишда фермер хўжаликларининг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилиш соҳасига алоҳида эътибор қаратилиб келинмоқда.

Жумладан, фермер хўжаликларининг манфаатларини кўзлаб 548 та огоҳнома, 931 та тақдимнома, айбдор шахсларни маъмурий жавобгарликка тортиш бўйича 298 та таклиф ҳамда жиноий жавобгарликка тортиш бўйича 21 та таклифлар киритилди.

Киритилган тақдимномалар асосида шартнома тарафлари ҳисобланган фермерларга 30 млрд. 840 млн. 484 минг сўм пул маблағлари тўлаб берилди.

Кўриб турганимиздек, адлия органлари томонидан мунтазам равишда хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги шартномавий-ҳуқуқий муносабатларда зарур бўлган ҳуқуқий ёрдам кўрсатилиб келинмоқда.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, эркин бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини ташкил этиш ва улар ўртасидаги муносабатларнинг вужудга келиши фақат шартнома орқалигина амалга оширилиши мумкин, шартнома бунда ягона ҳуқуқий тартибга солувчи юридик восита бўлиб, уни ҳеч нарса билан алмаштиришнинг асло иложи йўқ. Фақат шартномагина бозор тизимида тарафларнинг тенглигини, манфаатларини таъминлашни, ихтиёрийликни ва ҳуқуқларини ҳимоя қилишни қатъий кафолатлай олади.

Аъзамжон Сарабеков, Равшан Хамидов, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги масъул ходимлари